Een van de meeste gegeven tips om executieve functies te trainen is het spelen van spelletjes. Ideaal natuurlijk, want kinderen zijn over het algemeen gek op spelletjes. Omdat je bij de meeste spelletjes wel op je beurt moet wachten (inhibitie), iets van een plan moet verzinnen (planning) en met tegenslag moet omgaan (flexibiliteit), komen er vanzelf executieve functies aan bod.

Toch zijn niet alle spellen zijn even geschikt om executieve vaardigheden daadwerkelijk te versterken. Uit onderzoek van de Amerikaanse neuropsycholoog Adele Diamond weten we dat aan een aantal voorwaarden moet worden voldaan, willen executieve functies ook echt effectief worden getraind. Als dat niet zo is, vindt er weinig ‘transfer’ (oefen A en je wordt beter in B) plaats.

Voorwaarden voor het succesvol trainen van effectieve functies:

1. Meerdere executieve functies moeten tegelijkertijd getraind worden om overdracht van leren te krijgen;
2. De moeilijkheidsgraad moet steeds aangepast worden zodat de taak uitdagend blijft maar niet te moeilijk is;
3. Kinderen worden alleen beter door vaak te oefenen;
4. De manier van aanbieden moet prikkelend en leerzaam zijn.

De meeste spellen voldoen (in verschillende mate) wel aan de eerste voorwaarde, maar bij de overige drie wordt het lastig.

Op het schaakspel zijn ze echter allemaal volledig van toepassing. Na lezing van dit artikel weet je precies hoe dat zit.

Alle executieve functies werken samen bij schaken

• Op je beurt wachten ➝ Responsinhibitie
• Niet zo maar een zet doen, maar eerst goed kijken en nadenken ➝ Reactie-inhibitie, emotie-regulatie
• Posities van schaakstukken onthouden en zetten in je hoofd ‘uittesten’ ➝ Werkgeheugen
• Plannetjes bedenken en vooruitdenken ➝ Planning
• Je strategie aanpassen als de tegenstander je dwarsboomt ➝ Flexibiliteit, emotie-regulatie
• Rustig blijven als je een stuk verliest ➝ Emotie-regulatie
• Een stuk opofferen om de partij te winnen ➝ Prioritering, doelgericht gedrag
• Wisselen van perspectief tussen de verschillende schaakstukken van de speler zelf en je verplaatsten in de tegenstander ➝ Flexibiliteit
• De hele partij geconcentreerd blijven (ook wanneer de tegenstander aan zet is!) ➝ Volgehouden aandacht
• Rekening houden met de speeltijd (bij gebruik van een schaakklok) ➝ Timemanagement
• Analyse tijd ➝ Metacognitie
• De partij uitspelen tot het einde ➝ Doelgericht doorzettingsvermogen

Klik hier om de infographic hierboven te downloaden als poster

Bij schaken loopt de moeilijkheidsgraad gestaag op

Als je spelletjes wil gebruiken om de executieve functies van een kind te versterken, heb je een zeer goed gevulde spelletjeskast en meer specialistische kennis nodig dan de gemiddelde ouder of zelfs leerkracht heeft. Het is namelijk belangrijk dat de complexiteit van de spelletjes geleidelijk wordt opgevoerd (terwijl nog steeds zo veel mogelijk verschillende executieve functies tegelijkertijd aan bod komen).

Je moet dus precies weten welk spelletje wat te bieden heeft (qua complexiteit en qua soorten executieve vaardigheden) en er moet een gestaag oplopende lijn inzitten. In het boekje Executieve functies, een handreiking heeft SLO, het nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling, op een rijtje gezet welke spelletjes geschikt zijn voor welke fase in de ontwikkeling van een basisschoolkind. Het overzicht telt maar liefst 64 verschillende spellen. Het Center on the Developing Child van Harvard University komt zelfs met een doorlopende spellenleerlijn van ruim meer dan 100 spelletjes, waarmee kinderen geleidelijk hun executieve vaardigheden kunnen uitbouwen.

Warme en koude executieve functies

Dan is schaken een heel wat makkelijker te gebruiken middel om executieve functies te trainen. Bij schaken gebruik je zowel warme (emotioneel geladen) en koude (puur cognitieve) executieve functies. Naarmate kinderen meer leren over schaken, evolueren taken die in het begin warme executieve functies vereisten in taken waarvoor je koude executieve vaardigheden nodig hebt. En tegelijkertijd komen er nieuwe aspecten bij die de warme executieve functies weer op een hoger niveau aanspreken.

Hoe beter kinderen leren schaken, hoe meer nieuwe mogelijkheden er ontstaan om hun executieve functies uit te breiden en verder te versterken. Als kinderen met schaken hun eigen individuele ontwikkeling kunnen volgen en in hun eigen tempo leren, gebeurt deze uitbreiding van executieve functies altijd op een manier die precies is afgestemd op elk kind.

Schaken biedt een trainingstraject voor langere tijd

Schaken biedt dus maatwerk als trainingsmiddel voor executieve functies en er is nóg een voordeel. Zwakke executieve functies versterken is niet iets wat je doet door kinderen even een paar middagjes spelletjes te laten spelen. Het ontwikkelen van executieve functies is een proces, een proces dat tijd nodig heeft.

Anderhalf jaar lang, één uur per week

Het psychologisch instituut van de universiteit van São Paulo doet al meer dan dertig jaar onderzoek naar het gebruik van spelletjes om kinderen met leerproblemen te helpen. Wil training van executieve functies blijvend effectief zijn, dan moeten kinderen zo’n anderhalf jaar lang een uur per week oefenen met een doorlopende spelleerlijn, zo geven deze onderzoekers aan. Dat stelt dus behoorlijke eisen aan het aanbod!

Doordat schaken eindeloos uitdagend blijft en steeds weer anders is, heeft het alles te bieden om gedurende langere tijd effectief executieve functies mee te trainen. Langere tijd geregeld oefenen in een passend oplopende moeilijkheidsgraad is met schaken heel eenvoudig haalbaar, zowel op school als thuis.

Schaken voor een beter brein

Het oefenen van executieve vaardigheden gebeurt permanent en in alle onderdelen van het platform, zowel tijdens lessen als tijdens het spelen van toernooitjes. Met uitgekiende KPI’s meet Chessity op welk niveau een kind executief functioneert en welke groei kinderen doormaken in hun executief functioneren.

Doordat het programma volledig adaptief is, krijgt elk kind oefening en uitdaging op maat om zijn of haar executieve vaardigheden te versterken. Speciaal ontwikkelde kunstmatige intelligentie monitort continu het (schaak)gedrag en past het programma daar doorlopend op aan. Zo hebben alle kinderen een gepersonaliseerd, uniek Chessity.

Simpel gezegd komt het erop neer dat je met Chessity een verdubbelaar inzet als het gaat om executieve functes verbeteren. Bovenop de breintrainig die schaken altijd biedt, zorgt de speciale focus op breinontwikkeling voor extra opbrengsten. Terwijl kinderen lekker aan het schaken zijn en plezier hebben met puzzels, games en toernooitjes worden ze optimaal gestimuleerd in het ontwikkelen van executieve vaardigheden en andere breinfuncties.